20 talo cafimaad ood u baahantay.

 

Talooyin Cafimaad.

 

Halkan waxa aynu ku sharaxaynaa 20 talo cafimaad oo ka anfacaysa qofkasta oo jecel in uu cafimaadkiisa kor u qaado kana hortago dhibaatooyinka cafimaad daro iyo wax yaabaha keeni karaa dhibaatooyinkaas.

Shaqsi kasta oo wayn iyo mid yarba oo dunidan ku nool waxa ku waajiba oo masuuliyadi ka saarantahay waa ilaalinta cafimaadkiisa iyo nafaha kalaba gaar ahaan kuwuu dhalay ama uu la dhashay.

waxaana muhiima inuu kala barto maxaa cafimaad ah maxase cafimaad daro keeni kara.

Xadaradaha aduunyadu iyo sida ay ukala fac wayn yihiin wadamada qaaradaha aduunyadu waxa ay keentay in si xeel dheer lugu talax tagay in la ogaado shay kasta iyo faaidadiisa iyo khasaarihiisa.

Marka la ogaado shay kasta iyo faaidadiisa iyo khasaarihiisa waxa loo kala sameeyay xad iyo xakamayn cunida iyo iska ilaalin taas oo macnaheedu yahay cuntooyinka aynu cuno qaab nololeedkeena ay intuba iskugu jiraan qaar ku horseedaya cafimaad iyo qaar ku hor seedaaya cudur si aad uga taxadirtidna waa in aad kala barata aqoona u lahataa.

Siwacan ugu fiirso si aad iskaga ilaaliso dhibkasta.

 

1- Cun cunto isku dheeli Tiran.

Cun cuntooyin isku dheelitiran sida khudrada midhaha lawska nooca khudrada waxa aan ugala jeeda midkasta oo aan u baahnayn in dab lasaaro kuwaas oo inteena badani aynu maalinle u aragno.

Muuska cinabka tufaaxa lawska, isku gayn qofka wayn waxa lugu qiyaasa in uu uga baahan yahay ilaa 400g oo iskugu jirta noocyada aynu so sheegnay iyo kuwa kale aynaan halkan ku xusin.

Muhiimada cunitaanka noocyada khudrada kala duwani waxa ay jidhkaaga iyo cafimaadkaaga u leedahay faaidooyin fara badan.

Hadiiba ay kaa maqan yihiin waxa kaa maqan faaidoyin, waxaanaad halis ugu jirtaa xanuuno fara badan oo kugu keeni kara in ay halis ku galiyaan.

Waxa ay khudradu kaa ilaalinaysaa halista aad ugu jirtid nafaqa darada iyo xanuunada aan faafin iyo kuwa faafa, sida wadna xanuunka, macaanka, faaliga iyo cancer ka.

2-iska yaraynta milixda iyo sonkorta.

Hadiiba uu jiro mid idinka midaa oo maalintii isticmaala milixda laba jeer maalintii waxa uu khatar ugu jiraa xanuunka dhiikarka.

Xanuunkan oo kusii gudbinaaya wadna xanuun iyo faalig, milixdaada aad maalinkii qadanaysa haka yaraato 5g oo dhiganta in aanad ka badsan qiyaastii hal malqad oo nooca caadi ahaan aynu isticmaalno ee yaryar.

Markasta oo aad hoos u dhigto milixdaada waxa aadku jirta badbadada caafimaad waxa aanad iska ilaalisaa nooc kasta oo ay ku jirto (sodium) oo ah maadada ay ka samaysan tahay milixdu.

Waxyaaba laga heli karo milix fara badan waxa ka mida cunto dhananeeyasha gacanta lugu farsameeyay inta badana laga helo suuqyada iyo hudheelada guryaha.

Sonkortu waxa ay si degdega u disha oo u burburisaa ilkaha waxayna keenta misaan degdega oo aan ahayn mid cafimaad ah. yaanay maalintii ka badnaan celcelis inaad isticmaasho sonkorta 12 malqacadood ama 50g.

3- Inaad iska yarayso cuntooyin degdega

(Fast foods or junk food)

inta badan lugu iibiyo wadooyin suuqyada caalamka ahna cuntooyinka daqiiqdu ku badan tahay iyo sonkortu, waxa laga qaada miisaan degdega iyo inaad halis ugu jirtid xanuunada aan faafin sida wadna xanuunka cancar ka iyo macaanka.

4- Cabitaanka sigaarka

Sidaynu hore uso xusnay waxa uu keena xanuunada aan faafin, cancerka sanbada ku dhaca.tubaakadu masaamayso qofka cabaaya kaliya sido kale waxay wax yeelaysaa qofka u dhow aaga lugu cabaayo, hadii aad waqti xaadirkan tahay mid caba sigaarka waxa aad haysata jaanis aad iska joojin karto waxa aanad markiiba arkaysa faaidooyin cafimaad oo badan iyo is badal degdega oo ay ka mid tahay firfircooni.

5- Ahow mid firfircoon.

Inaad ahaato qof firfircoon waxa ay samaxaysa inaad ahaato mid marwal cafimaadkiisu isku dheeli tiran yahay, jidhkeena qaybta lafaha iyo jidhkuba waxa ay u baahan yiihin in lasiiyo jimicsiyo kala duwan si ay u helaan dhaqdhaqaaq ugana faaidaystaan dheefshiidka cuntooyinka iyo qulqulka dhiiga.

Jimicsiayada waxa kamida in gymta iyo kuwa kale fudud sida kubada iyo dabaasha, ciyaaro kala duwan sameeyo guriisaba ku jimicsado iyada oo xaga da,da ay ku kala duwananayaan.

6- Ilaali cabirka dhiikarkaaga

Dhiikarka waxa loo yaqaana (silence killer) oo ah dilaaga qarsoon, sababtu waxa weeyaan waxa jira dad badan oo aan ku bararugsanayn iyada oo ay jirto in aanu xanuunkuba wax calamadaa muujinayn inta badan.

Ilaali taan laanta iyo in aan laga war hayn dhiigaga isagoo kacsan ba waxa uu saamayn ku yeelanayaa maskaxdada, wadnahaga, kalyahaaga.

Hadiiba aad tagto goob cafimaad oo luugu sheego lambarada cabarka waxa aad ogaanaysa xaalada aad ku jirto, isla markaana waxaad talo cafimaad ka helaysa goobta aad iska cabirtay amaba dhakhtarkaaga.

7- Inad cafimaadkaaga baadho

Inaad cafimadkaaga lasocotid oo aad baadhid waa shay aad u muhiima adigoo ka badhayaa xanuunada ay tahay inaad sanadkiiba halmar iska baadho HIV, HEPATITIS B, SEXUAL TRANSMITED DIEASES, TUBERCOLUSIS.

Waxay ku horseedayaan xanuuno aad usoo jiitama oo daran iyo dhimisho hadaanad lasocon inaad qabto oo ay muhiim tahay inaad iska ogaatid si aad uga badbaadid saamayntooda.

Inaad lasocoto waa laba mid uun oo ah in aan laga helin wax xanuun ah siina wadato ka hortagidii iyo dadaladadi hore.

In aad noqoto qof xanuunadan laga helay markaana waa in aad la tacaasha xanuunkaaga halka aad daawo ka helaysid iyo in aad ka dhawrto bulshada kale si aanu ugu faafin.

Markastaba waa wajib sido kale waqtiyada lamaanaha ay isku biirayaan waa muhiin la sameeyo shaybaadh.

8- Talaalka

Talaalku waa hababka kaliyaa ee lagaga hortagi karo xanuunada, talaalku waxa uu jidhkaaga u yahay difaac isaga oo ka ilaalinaaya xanuunada iyo ilma aragtayda jidhkaaga so gala.

Dunida hurumartay markasta waxa soo saarta talaalo ku lidi ah xanuunada luugu talo galay, sidaa si lamid ahna waxa ay muwaadiniintooda mid yar iyo mid waynba ku waajibiyaan in ay qaataan talaalka. waxaanay kaba dabar gooyeen xanuunada imika ku dhaca caruurteena.

yaynaan diidin talaada caruurteena si aynaan hadhow uga shan layn.

Lkn waxa ay wax waylba ogaanay markii caruurtii talaalnayd iyo kuwii aan talaalnayn ay kala duwanadeen dhanka xanuunada.

Dadkeena waa indha ku garaadle inta badan lkn malaha aqoon fog oo ay kaga hortagaan xanuunada, hadana waxa aynu iska cabin kala hornimaadno xanuunada faafa ee dunida khalkhaliyay gaar ahaan xanuunkii covid19.

Waxa aynu odhan jirnay waa hargab yara waynaaday lkn markii uu gumaaday dad badan wayeel iyo dad dhexaba waxa aynu qasab ku qaadanay talaalkii.

 

9- Xagal same markaad hidhisayso.

Waxa jira xanuuno loo yaqaano (airborn disease) xanuunada hawada ku gudba ama isku neefsiga.

imika hadaad qufacdo ama aad hidhisto waxa ay ku baahaysa hawada iyada oo ah dhibco yaryar oo aanad arkayn, waxa aad gudbin karta durayga oofta xanuunka qaaxada hadaad leedahay durayga.

Sideeda cadigaaba waxa wacan in aad caado ka dhigato in aad gacantaada so laabto marka aad hishisayso ama qufacayso.

Waa ixtiram marna waa badbaadin iyo habdhaqan wanaagsan iyo hab dhaqanka deenteena suuban oo ina faraysa in aynu afka gacanta saarno ama ka fogaano dadka kale.

 

10- Qaniinyada kaneecada.

Kaneecadu waa xayaawanada ugu halisa badan, waxa ay gudbisaan xanuun ka oo qofka bani aadam ka ah si daran u wax yeelayn kara.

Si aad iskaga ilaaliso qaniinyadeeda adiga iyo ehelkaagaba waxaad u baahan tahay inaad samaysaan ka hortag.

Marka aad u safrayso meel aad ogtahay in ay kaneeco joogto waa in aad si qadata talaalka ama kiinanada ka hortaga ah sidoo kale maro kaneecada.

Waxaad isticmaali kartaa marada nooca hoosta laga galo iyo waxyaalaha kale ee loo isticmaalo in kaneecada lugu buufiyo ama ay neceb tahay.

11- Isicmaali biyo nadiifa.

Biyaha wasakhaysan gaar ahaan kuwa aan lakala shaandhayn ama kuwa ku jira harooyinka waawayn iyo baliyada waxa ay horseedi karaan cafimaad dao ay tahay in aad xanuunsato,

Waxa laga qaada xanuunada (chalorea, malariya, typhoid) si aad badqabkaga u ilaalisid dhaamka biyaha aadkaso dhaansato ilaali nadaafadiisa sida in aad ku rido marka aad biyaha kaso qaadato iska karkari.

Sidoo kale isticmaal dawooyinka biyaha lugu nadiifiyo, waxa dhamaan ka dhimanaya cayayanka xanuunada keena.

Iyada oo deegaanada somaalida ay ku badan tahay biyaha laga cabo goobaha biyaha qabta sida baliyada iyo barkadaha waxa inoo muhiima in ay hakis inugu yihiin biyahaasi oo aynu ogaano in xanuuno laga qaado.

12- Naasnuujinta.

Naasnuujinta waa habka kaliyaa ee ilmaha yar lugu siin karo cunto, naasnuujinta ilmaha yar 6da bilood ee ugu horeeya waxa ay ilamaha yar u tahay awooda kowaad ee koritaankiisa waana difaac buuxa.

Sida laysku wada waafaqay in lamaha yar waxa waajib ah in hooyadu naaska siiso mudo dhan labo sano.

Muhiimada ku jirta in mudidaas la siiyo naaska ayaa ah in ilmaha yar siwacan u koro oo u helo xanaanayn iyo difaac caamaha naaska.

Naas nuujintu waxa ay sidoo kale muhiim u tahay hooyada iyada oo ka ilaalinaysa halista cancer ka ku dhaca naasaha iyo burooyinka kaso baxa ugxaansidayaasha iyo ilma galeenka.

Gunaadka kusamaysma naasaha ee ay sababto marka ilmaha yar caanaha laga joojiyo naasko irmaan ama ilma kale caloosha galo, gunaadkaasi waxa uu keeni kara xanuunka cancer ka oo ku dhaca naasaha.

11- Hadii aad dareento kalinimo.

Hadii aad dareento kalinimo, niyad jab warwar iyo rajo la;aan, maaha in aad ka soo qaado in aad dunida kaliga ku tahay oo aan dhibkaaga la xalin Karin, waa in aad la xidhiidhaa qofka kuugu dhow ee aad ku dareemayso farxad iyo kalsooni ama aad u tagtaa lataliyaasha cafimaadka.

Hadii aad kalinimada aad isku eegto waxa aad ku dhici kartaa in aad naftaada wax yeelayso,

Inta badan dadkeenu waxa ay u yaqanan in ay dareen kooda muujiyaan ama xanuunka lasoo darsa shay ah ceeb ama in ay sharaftooda.

Wax u dhimayso iyada oo ay caloosha iyo qalbiga ku haysanayaan wax yar oo laga caawin lahaa ama ay ku filnaydba in uu lawadaago dhaktarka cilmi nafsiga ama shaqsiyaadka u ku kalsoon yahay.

Waxa ay dhibaato ku tahay maskaxdaada iyo cafimaadkaaga oo dhan waxaanay suurto galin kartaa khatar dheeraada.

Isku cabudhinta marka ay xaaladahan oo kale kulaso darsaan waa halisa ugu wayn, waxa uu xanuunkii u gudbayaa heerka labadaad oo ah in xanuunkastaba darajooyin uu maro markaana u kugu si wada fido.

12- Ha qaadan dhakhtar la’aan dawooyinka.

Laqabsashada dawooyinka waa dhibka ugu way ee bulshadeena haysata in uu qofku habeenkasta goob daawo iibisa ah(farmasiiyada) tago uu kiniin iskaso iibsanayo uu isagu isku qoray in muda ah marka uu qofku wado waxa ay keenaysaa in qofkiiba la qabsado dawadii oo aanay cafimaadkiisa waxba uga tarin.

Dhimashada dadka laqabsada dawooyinka ayaa xoog u kacda sababto ah bakteeriyadii aya nooqota mid aan la dawayn karayn oo keeni karta qofkiiba inuu u dhinto marka lugu dawayn kari waayo dawooyinkii uu macmiishay.

Gayiga somalida waa halista ugu way nee haysata sida aynu wada og soonahayna taloobinka cafimaad ee aduunka aad ayaynu uga wada hoosaynaa cafimaad daradiina waxay keenaysa in dadkeeni wada bukaan socod noqdo oo dhimashadiina kor usi kacdo.

 

 

13- Gacmahaga u dhaq si joogta ah.

Nadaafada gacmuhuh waa halka ugu horeysa ee nadaafada qofku ka bilaabanto ama nadaafad daradiisu.

Gacmuhu waa gudbiyaha kowaad ee xanuunada hadaanad nadiifina waxa aad halis ugu jirtaa xanuuno fara badan inaad qaado dadka kalena aad u gudbiso.

Ku nadiifi saabuun iyo dareeyaasha bakteeriyada iyo feereska dila si uu caabuqa iyo feerasku kaaga baabo.